Dieta cukrzycowa – co może jeść diabetyk?

Cukrzyca to schorzenie metaboliczne, charakteryzujące się przewlekłą hiperglikemią. Celem diety jest wspomaganie leczenia cukrzycy i zapobieganie jej groźnym powikłaniom. Dobór odpowiednich produktów i umiejętność prawidłowego komponowania posiłków pomaga w lepszym kontrolowaniu stężenia glukozy we krwi. Jak powinna wyglądać dieta osób z cukrzycą typu 1 i 2?

Spis treści

1. Czym jest tzw. dieta cukrzycowa?
2. Czym jest system wymienników węglowodanowych?
3. Indeks glikemiczny i ładunek glikemiczny – jakie mają znaczenie w diecie cukrzycowej?
4. Co wolno jeść cukrzykowi?
5. Czego nie można jeść przy cukrzycy?
6. Czy osoby z cukrzycą powinny ograniczać węglowodany?
7. Cukrzyca typu 1 a cukrzyca typu 2 – czym się różnią zalecenia?
8. Dieta w cukrzycy ciążowej
9. Dieta cukrzycowa – jadłospis
10. Dieta dla cukrzyka – fakty i mity

Nie ma jednej uniwersalnej diety dla cukrzyka. Diabetycy powinni przede wszystkim przestrzegać zaleceń żywieniowych skierowanych do osób zdrowych. Chorzy na cukrzycę mogą korzystać z różnych modeli żywienia. Wśród diet zalecanych przez diabetologów znajdują się: dieta śródziemnomorska, dieta DASH, dieta fleksitariańska czy dieta wegetariańska. Są to strategie żywieniowe, które zakładają wysokie spożycie warzyw i produktów pełnoziarnistych oraz ograniczenie cukrów dodanych.

Tak zwana dieta cukrzycowa to kompleksowe podejście do kwestii żywienia diabetyka, które obejmuje:

• kontrolę ilości spożywanych kalorii,
• rozkład kaloryczności poszczególnych posiłków w ciągu dnia,
• ustalenie wielkości porcji,
•  regularność posiłków,
• wybór produktów dostarczających energii, witamin, składników mineralnych, fitozwiązków,
• listę produktów, których cukrzyk powinien unikać.

Dieta przy cukrzycy powinna zostać dostosowana indywidualnie z uwzględnieniem m.in.: typu cukrzycy, stylu życia, preferencji żywieniowych, wieku, płci, poziomu aktywności fizycznej.

Podstawowe cele diety cukrzycowej to utrzymanie:

• prawidłowego stężenia cukruy we krwi, a dzięki temu – zmniejszenie ryzyka wystąpienia powikłań cukrzycy, takich jak: stopa cukrzycowa, retinopatia, neuropatia, nefropatia,;
• optymalnego stężenia cholesterolu we krwi,;
• ciśnienia tętniczego na właściwym poziomie, co zapobiega ryzyku chorób kardiologicznych,;
• prawidłowej masy ciała – już pięcioprocentowy spadek masy ciała u osób otyłych przynosi wyraźną poprawę kontroli glikemii [1].

Diabetycy chorujący na cukrzycę typu 1 muszą się posługiwać systemem wymienników węglowodanowych (WW), który pomaga im w prawidłowym komponowaniu posiłków i ustalaniu dawki insuliny. Ten typ cukrzycy spowodowany jest zniszczeniem komórek beta trzustki, dlatego insulinoterapia jest nieodzownym elementem leczenia.

Na czym polega system wymienników węglowodanowych? Jeden WW odpowiada 10 g węglowodanów przyswajalnych (czyli od ilości węglowodanów należy odjąć ilość błonnika). Pacjenci z cukrzycą typu 1 mają indywidualnie dobierane przez diabetologa dawki insuliny przypadającej na 1 WW. Dodatkowo pomocne w komponowaniu jadłospisu i przepisów jest posługiwanie się wymiennikami białkowo-tłuszczowymi (WBT), ponieważ posiłki bogate w białka i tłuszcze nie pozostają bez wpływu na poziom glukozy we krwi. Jeden WBT odpowiada 100 kcal z białka i tłuszczów [2].

Posługiwanie się WW i WBT wymaga od chorego dobrej znajomości wartości odżywczych spożywanej żywności oraz umiejętności precyzyjnego obliczania tych wartości. 

Indeks glikemiczny (IG) umożliwia klasyfikację żywności ze względu na jej wpływ na wzrost glikemii po 2 godzinach od spożycia posiłku. Indeks glikemiczny odnosi się do takiej porcji danego produktu, która zawiera 50 g węglowodanów. Określa się go w skali od 0 do 100. Produkty o niskim indeksie glikemicznym to takie, które powodują niewielki wzrost stężenia glukozy we krwi. Z kolei żywność o wysokim IG jest szybko trawiona i wchłaniana w układzie pokarmowym, co przyczynia się do szybkiego wzrostu, a następnie gwałtownego spadku cukru we krwi.

Biorąc pod uwagę indeks glikemiczny, produkty spożywcze możemy podzielić na trzy grupy:

< 55 – produkty o niskim IG,

56–70 – produkty o średnim IG,

> 70 – produkty o wysokim IG.

Znajomość produktów o niskim i wysokim IG pomaga w komponowaniu codziennego jadłospisu diabetyka. Przydatna w tym celu jest też znajomość pojęcia ładunku glikemicznego (ŁG). Jest to wskaźnik, który określa, jak wzrośnie glikemia po spożyciu zwyczajowej porcji danego produktu. Dobrym przykładem jest arbuz – w porcji 120 g tego owocu znajduje się zaledwie 6 g węglowodanów, co oznacza, że ładunek glikemiczny wynosi zaledwie 4–5. IG arbuza odnosi się do porcji zawierającej aż 50 g węglowodanów, czyli do około kilogramowego owocu. W rzeczywistości mało kto jest w stanie zjeść taką ilość arbuza na raz. Podobnie jest w przypadku gotowanej marchewki, jabłek i wielu innych produktów. Ładunek glikemiczny jest więc wskaźnikiem uzupełniającym pojęcie indeksu glikemicznego i ułatwiającym komponowanie całych posiłków.

Diabetycy nie muszą się uczyć na pamięć poszczególnych produktów i ich wartości z tabel indeksu glikemicznego. Najważniejsze, żeby zapamiętać, które grupy produktów mają niski, a które średni i wysoki IG oraz jakie czynniki mają wpływ na wysokość tych wartości.

Indeks glikemiczny posiłków można obniżyć poprzez:

• dodatek produktów o wysokiej zawartości białka, tłuszczów lub błonnika pokarmowego,;
• krótki czas obróbki termicznej lub jej brak (surowe warzywa i makaron ugotowany al dente mają niższy IG),;
• pokrojenie składników potrawy w większe kawałki (zupy krem i koktajle mają wyższy IG niż warzywa i owoce spożywane w całości),;
• wybieranie niskoprzetworzonych produktów, np. płatków owsianych górskich zamiast błyskawicznych, mąki razowej zamiast białej,;
• wybieranie nieprzejrzałych warzyw i owoców,;
• studzenie potraw przed ich spożyciem,;
• zmniejszanie porcji [2]. 

Diabetyk powinien przede wszystkim zadbać o odpowiednie źródła węglowodanów – najlepiej jeśli będą to pełnoziarniste produkty zbożowe o niskim IG (< 55). Są one bogate w błonnik, który odgrywa ważną rolę w regulacji poziomu cukru we krwi. Dobrym źródłem błonnika dla diabetyka są też warzywa, które nie tylko mają niski indeks glikemiczny, ale też dostarczają cennych witamin i składników mineralnych.

Cukier można zastąpić słodzikami, zwłaszcza tymi, które nie dostarczają dodatkowych kalorii lub dostarczają ich niewiele, np. erytrytol, stewia, ksylitol. Nie zaleca się natomiast stosowania fruktozy jako zamiennika cukru. Kobiety w ciąży nie powinny z kolei spożywać również produktów słodzonych sacharyną, ponieważ związek ten może przenikać przez łożysko, a jego wpływ na płód nie został do końca poznany [1].

W diecie diabetyka bardzo istotne jest białko – zarówno pochodzenia zwierzęcego, jak i roślinnego. Jego najlepsze źródła to chude mięso, ryby, jajka i nasiona roślin strączkowych. Należy pamiętać o dobrej jakości tłuszczach jedno- i wielonienasyconych. Ich źródłem jest oliwa z oliwek, olej rzepakowy, olej lniany, a także tłuste ryby morskie.

Wbrew powszechnym opiniom diabetycy mogą jeść owoce. Powinni jednak kontrolować ich spożycie. Nie zaleca się więcej niż 300 g owoców dziennie. Tę ilość należy podzielić na dwa–trzy posiłki. Aby zmniejszyć ładunek glikemiczny posiłku z owocami, warto łączyć je z tłuszczami lub białkami, np. z serkiem wiejskim lub z orzechami.

Diabetyk powinien wiedzieć, jak jego organizm reaguje na produkty zawierające węglowodany, białka i tłuszcze. W tym celu bardzo przydatne są nowoczesne urządzenia do ciągłego monitorowania stężenia glukozy w organizmie. Specjalne sensory często można połączyć z przeznaczoną do tego aplikacją, która jeszcze bardziej ułatwia okołoposiłkową kontrolę glikemii.

Czego unikać w przypadku cukrzycy? Podstawową zasadą diety przy cukrzycy jest ograniczenie spożycia żywności wysokoprzetworzonej i typu fast food. Diabetycy powinni unikać jasnego pieczywa, białego ryżu, cukrów dodanych, słodyczy, słodkich napojów, ale też miodu i soków owocowych. W diecie cukrzycowej należy ograniczyć ilość tłuszczów nasyconych, których źródłem są przede wszystkim tłuste mięsa i pełnotłuste produkty mleczne, a także olej kokosowy i palmowy. Niekorzystne są też tzw. tłuszcze trans, które występują głównie w żywności przetworzonej, np. w słodyczach i margarynach kostkowych wyprodukowanych na bazie utwardzonych tłuszczów roślinnych. Bezpieczne są natomiast miękkie margaryny do smarowania pieczywa, które nie zostały poddane szkodliwemu procesowi uwodornienia, dzięki czemu zawierają znikome ilości tłuszczów trans. Diabetycy mają większe predyspozycje do nadciśnienia, dlatego powinni również dbać o to, aby w ich posiłkach znalazła się mała ilość soli.

Ponadto osoby z cukrzycą powinny zrezygnować ze spożywania napojów „wyskokowych”. Alkohol hamuje uwalnianie glukozy z wątroby, w związku z czym sprzyja występowaniu hipoglikemii. Alkohol może wchodzić w interakcje z lekami stosowanymi w cukrzycy i powodować niepożądane reakcje. Niebezpieczne dla diabetyków są też niektóre sposoby odżywiania, które błędnie uważane są za zdrowe, np. wszelkiego rodzaju detoksy i głodówki.

Nie można ustalić jednej, optymalnej ilości węglowodanów dla każdego diabetyka. Ich udział w diecie może wynosić od około 45% do nawet 60% całkowitej ilości energii, jaką diabetyk spożywa w ciągu dnia. Wszystko zależy od źródła węglowodanów – jeśli charakteryzują się niskim indeksem glikemicznym i dużym udziałem błonnika, można zdecydować się na ich większe spożycie. Wyższa podaż węglowodanów w diecie zalecana jest zwłaszcza sportowcom oraz innym osobom o bardzo dużej aktywności fizycznej.

Istotna w kontekście węglowodanów okazuje się kolejność spożywania produktów podczas posiłku. Zaleca się w pierwszej kolejności spożywanie warzyw oraz białka (np. mięso, ryby, rośliny strączkowe), a następnie produktów skrobiowych (np. ziemniaków) [1].

Specjaliści nie zalecają diabetykom długotrwałego stosowania diet o znacznie obniżonej podaży węglowodanów. W niektórych przypadkach wskazane może być tymczasowe zastosowanie diety niskowęglowodanowej, np. u osób o niskiej aktywności fizycznej. Istnieją obawy, że dieta o niskiej zawartości węglowodanów może zwiększać ryzyko powikłań, takich jak hipoglikemia czy kwasica ketonowa, chociaż nie zostało to potwierdzone badaniami.

Osoby chorujące na cukrzycę typu 1 muszą pamiętać, że założenia ich diety oraz schemat leczenia insuliną są ze sobą ściśle powiązane i powinny być ustalane indywidualnie. Dawki i częstotliwość podawania insuliny są skorelowane ze składem spożywanych posiłków (zawartością węglowodanów, białek i tłuszczu) oraz trybem życia (praca, aktywność fizyczna).

Kluczowym elementem diety w cukrzycy typu 2 jest redukcja masy ciała w przypadku nadwagi i otyłości oraz jej utrzymywanie na prawidłowym poziomie. Deficyt kaloryczny ustalany jest indywidualnie tak, aby umożliwić bezpieczne chudnięcie – około 0,5–1 kg/tydzień.

Cukrzyca ciążowa to specyficzny typ cukrzycy, która występuje tylko w ciąży. Zazwyczaj po urodzeniu dziecka glikemia wraca do normy. W niewielu przypadkach dochodzi do rozwoju cukrzycy typu 2 po porodzie. Istnieje szereg zaleceń dla kobiet, zmagających się z cukrzycą ciążową, m.in.:

• Spożywanie systematycznych posiłków – ich liczba i częstotliwość ustalane są indywidualnie. Zazwyczaj są to trzy główne posiłki oraz jeden–trzy dodatkowe mniejsze. Pory jedzenia powinny być codziennie mniej więcej takie same.
• Sięganie po źródła węglowodanów o niskim indeksie glikemicznym, np. razowe pieczywo, pełnoziarniste makarony, grube kasze.
• Utrzymywanie stałej ilości węglowodanów w poszczególnych posiłkach.
• Częste kontrolowanie poziomu cukru we krwi, najlepiej za pomocą ciągłego monitorowania glikemii.

Jadłospis diabetyka ustalany jest indywidualnie. Można skomponować go samodzielnie na podstawie zaleceń przekazanych przez diabetologa i ogólnie dostępnej wiedzy. Lepiej jest jednak skorzystać z pomocy specjalisty, przynajmniej na początku choroby, gdy wszelkie informacje na temat cukrzycy są dla diabetyka nowością. Dietetyk ocenia dotychczasowy sposób żywienia pacjenta, analizuje wyniki pomiarów glukozy, poznaje preferencje smakowe i na tej podstawie ustala przykładowy jadłospis dla cukrzyka. Na tym etapie bardzo ważna jest też edukacja, żeby diabetyk nie miał problemów z samodzielnym komponowaniem posiłków.

Przykładowe przepisy dla diabetyka znajdziesz również na naszym blogu.

Odpowiednie odżywianie to konieczny element leczenia cukrzycy, równie ważny jak insulina, leki doustne czy wysiłek fizyczny. Niestety wokół diety dla cukrzyków narosło wiele mitów, powtarzanych i przez samych pacjentów, i przez osoby postronne, dla których cukrzyca to konieczność unikania słodyczy i nic więcej. Które zasady są zatem warte zapamiętania, a które można włożyć między bajki?

Mit: Samo określenie „dieta dla cukrzyków” jest dzisiaj uważane za mit, ponieważ osoby chorujące na cukrzycę obowiązują tak naprawdę zasady racjonalnego odżywiania. Pojęcie „dieta dla cukrzyków” pochodzi z czasów, kiedy metody leczenia cukrzycy nie pozwalały na optymalne wyrównanie metaboliczne, a możliwości jej monitorowania ograniczone. Obecnie, zarówno nowoczesne insuliny, jak i leki doustne pozwalają pacjentom na dostosowywanie terapii, w tym diety, do ich stylu życia, a nie odwrotnie. Stąd dzisiaj jadłospis diabetyka nie musi się zasadniczo różnić się od jadłospisu osoby bez cukrzycy.

Mit: Słodycze nie są całkowicie zabronione, pod warunkiem że potrafimy obliczyć zawarte w nich wymienniki węglowodanowe i białkowo tłuszczowe oraz odpowiednio zabezpieczyć przekąskę insuliną. Dlatego łatwiej jest uwzględnić słodycze w diecie osoby przyjmującej insulinę niż leki doustne. Te drugie słabiej sobie radzą z poposiłkowym wzrostem glikemii po spożyciu węglowodanów prostych. Warto też zaznaczyć, że podobnie jak w przypadku osób bez cukrzycy, tak w diecie diabetyka słodycze mogą się pojawiać się sporadycznie.

Mit: Słodycze oprócz węglowodanów prostych zawierają zwykle duże ilości tłuszczu. Dotyczy to przede wszystkim słodyczy czekoladowych. Tłuszcz spowalnia wchłanianie się węglowodanów, dlatego wzrost glikemii po spożyciu słodyczy bywa spowolniony. Przy niedocukrzeniu najlepiej sprawdzają się słodkie napoje.

Prawda: Owoce dostarczają organizmowi błonnik, witaminy i składniki mineralne. Jednak ze względu na dużą zawartość cukru prostego – fruktozy,  – powinny być spożywane z umiarem. Dopuszczalna ilość owoców w diecie diabetyka to 300 g, podzielona na  2dwie–trzy3 porcje. Polecane są owoce mniej słodkie, tzn. zawierające do 10 g węglowodanów w 100 g. Do grupy tej zaliczamy np.  arbuzy, grejpfruty, truskawki i wiśnie. Uważać należy na ananasy, jabłka, gruszki, pomarańcze, morele i śliwki, natomiast winogrona i banany powinny być wyeliminowane.  

Mit: Ze względu na dość niski indeks glikemiczny fruktoza jest chętnie dodawana do produktów „light” i produktów dla diabetyków. Niestety okazuje się, że spożywanie jej w dużych ilościach zwiększa ryzyko wystąpienia choroby niedokrwiennej i miażdżycy, a także może wpływać na zwiększenie apetytu i tym samym na rozwój otyłości. Fruktoza może także podnosić poziom glikemii u osób z cukrzycą typu 2. poprzez stymulowanie produkcji glukozy w wątrobie.

Prawda: Brakuje jasnych regulacji, jaki produkt może być określony jako „light”. Obniżoną kaloryczność można uzyskać zarówno poprzez eliminację w produkcie cukru, jak i tłuszczów. Stąd np. słodycze „light” mogą przy obniżonej zawartości tłuszczu zawierać sporo cukru prostego. Równie niekorzystne są produkty „light”, w których cukier buraczany zastąpiono słodzikami, w szczególności fruktozą. Częste jedzenie tych produktów może wywoływać nieodpartą chęć spożycia produktu tradycyjnego (konkretnego), gdyż niskoenergetyczne produkty nie dają właściwego uczucia sytości.

Mit: Masło jest źródłem naturalnej witaminy A, która wspomaga procesy widzenia oraz witaminy D wzmacniającej kości. Z obecnych w niej kwasów tłuszczowych jedynie kwas palmitynowy zwiększa ryzyko chorób układu krążenia, dlatego nie ma konieczności eliminacji masła z diety diabetyka. Znacznie gorsze właściwości mają margaryny, czyli utwardzone tłuszcze roślinne, które zgodnie z obecnym stanem wiedzy prowadzą do otyłości brzusznej i rozwoju insulinooporności. 

Bibliografia:

1. Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u osób z cukrzycą 2023. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego.  https://ptdiab.pl/zalecenia-ptd/zalecania-aktywni-czlonkowie-2023
2. Włodarek D., Lange E., Kozłowska L., Głąbska D. (2014). Dietoterapia. PZWL Wydawnictwo Lekarskie.

Redakcja: Agencja Musqo

ADC-41106 v3.0